САЯСИ САТИРА «ҰЙЫҚТАП» ЖАТЫР...
Ұялмай-қызармай: «Бізде сатира жоқ...» деп қуырдақтың майын ғана жалап, аузын саусағымен сүртетіндерге таң қалып, таңдайымды тақылдатқаннан
басқа амалым жоқ. «Саяси сатира, қайдасың?» деп сұрау салмас бұрын, «осы бізде сатира бар ма, жоқ па?» деген солқылдақ сұраққа жауап беретіндер бар шығар, ал, Қазақстан жазушылар одағында
өткен жиында белгілі сатирик Ермахан Шайқыұлы былай деген еді: «Бұқаралық ақпарат құралдары: «Қазақ сатирасы құлдырады, суалды, өлді. Оны соңғы сапарға өзіміз шығарып салдық...» деп ұлардай
шулағалы біраз жылдың жүзі болды. Бірақ сол бейбақтардың қазақ сатирасының өсіп, өркендеп, дамып, тасы өрге домалап, бара жатқанынан хабары бар ма екен? Әрине, жоқ! Сондықтан, тисе, терекке,
тимесе, бұтаққа» деп оңды-солды сын садағын ататын сыншысымақтарға нақты деректерді сөйлеткеніміз жөн шығар?» («Әдеби өмір шежіресі», 344 бет Алматы, 2012 жыл.)
Шырылдап, шындықты айтар болсақ, бізде сатира бар! Бар болғанда қандай! Тек оны насихаттау жағы кемшін соғып жатады. Күлкі күні-- бірінші сәуірде
ғана «еске алынып», насихатталып жатамыз. Онда да, пейілдері «бір бөлмелі пәтердей» ғана сатириктер мықтыларды «мұрт астында» қалдырып кеткен болады. Аттарын атаудан
қорқады. Мәселен, сатирасы сайдың тасындай, Ермахан Шайқыұлы, қалжыңы құмалақтан қуырдақ қуырып беретіндей Доқтырхан Тұрлыбек, күлкісі күбі пісіп жататын Нұрлыбек Жұбатқан, кітаптары арық
болғанымен, өзі «семіз» Алпысбай Боранбаев, Алаш сыйлығының лауреаты Еркін Жаппасұлы, сатирасы салмақты Берік Садыр аталмай, «түкке қажеті жоқ тізімдерден» шет қалып жатады. Бірақ, мұндай жымысқы
«жүн» саясаттың сатира сардарларының сағын сындырмаса керек. Халық онсыз да кімнің не жазып жүргенін, кімнің қалай жазып жүргенін бес саусақтай біледі.
Ал, кейіннен кібіртіктеп шыққан жас сықақшылар мен журналистер сатира туралы мақала жаза қалса, белгілі бір аумақтан шыға алмай, тыпыршиды. Неге?
Өйткені, олар өзге сатириктерді оқымайды. Шетел классиктерінің сатирасын түстерінде көріп жатады. Тіпті, сатира мен әзіл-қалжыңның арасын ажырата алмайтын «сықақшылар» да бар. Әдеби сатира мен
театр сатирасының арасы жер мек көктей. Сөйте тұра кейбіреулер өздерін «сатирик болған соң», «біз де сатирикпіз» деп таныстырып жатады. Айналайын-ау, театр сахнасында дені дұрыс сатира бар ма?
Жоқ қой! Әзіл-қалжың театрларында (әсілі осылай атау керек!) тек бос қылжақтар орын алып келде жатқан жоқ па? Сатира жазбаса да, сахнада қалжыңдағаны үшін «сатирик» деуіміз керек
пе? Ал, әдебиет әлемінде қалжың қуырдағы да, сатира салаттары да бар! Тек оқи білу керек, оқысаңыз, ақиқаттан аттамай, шындықты айта білу керек. Әсіресе, «Жас алаш» пен «Айқын»,
«Қазақ әдебиеті» газеттерін оқыңыздар, сауаттарыңызды ашыңыздар. Бұл басылымдар сатираны «өгей балам» деп санамайды, қайта бауырына тартып, «еркелетеді». Сатиралық беттерін жүйелі беріп отырады.
«Естерінен шығып» кетпейді.
Күлкі алтыннан да қымбат, көңіл тазартады, күлкі шаңсорғыш іспетті, көңіліңізді жапқан шаңды сорып алып, айнадай жарқырата түседі. Біз қалай күліп,
қалай күлдіріп жүрміз? Мәселе сонда. Өз басым «жетім жымиыс та» әкелмеген сатираны, әзіл әңгімені қабылдай алмаймын. Күлу былай тұрсын, трагедия жазатындар да кеуде соғып, «сатирик» атанып жүр.
Таусылған сықақшылар да баршылық. Ал, мықтылардың қатарында әлі күнге дейін дес бермей дегбірсізденіп келе жатқан Ғаббас Қабышұлы, Үмбетбай Уайдин, Төрежан Мәндібай сынды ақсақалдарымыз
бар. Сатираның сағын сындырмады ағалар. Басылым беттерінде сатираға әділ бағаларын беріп те жатыр.
Ох, ұмытып барады екенмін ғой, қалай ойлайсыздар, саяси сатира бар ма? Неге үндемейсіздер? Саяси?! Әлде «саяси сатира, қайдасың?» деп жар салу керек пе? Саяси
дегенде, әлеуметтік мәні бар сатиралық әңгімелердің өзі саяси сатира. Яғни ішкі саясат. Тіпті әкімшіліктерде «ішкі саясат» орынтақтары бар емес пе? Сол сияқты. Ал, сыртқы саясат демекші, саяси
салмағы ауырлау, «қаны сорғалаған» нағыз «жынды» саяси сатира бар ма? Сыртқы дүниеге дүрбімен көз салатын? Әрине, жоқ... Бар болғанымен, аз. Аз болғанымен, сапасыз. Сапасыз болғанымен, көзге
түспейді... Неге саяси сатира аз жазылады? Өйткені, ең бастысы- таланты жетпей, титықтап қалады. Өресі өрге жетпейді. Білімі саяз, көңілі аяз... Саяси сатира да керек. Жер жаһанда не болмай
жатыр? Соларды ми қазанында қайнатып, сатира қышқылдарын қосып, тәп-тәуір дүние жазуға болады. Сонда ғана саяси сатира күлдіре отырып, жылатады. Әзіл-оспақ отауының
әртістері басылымдарға сұхбат бере қалса, қазақ сатирасының өкіл әкесіндей, немесе, жесір шешесіндей болып, қамқорсып, «сатира жоқ!» деп ауыздарын алақандарымен сүртеді. Сөйтеді де,
сатираның «жоқтығын» театрмен байланыстырады. Сонда деймін-ау, оларға сатира туралы «соңғы сөзді» айтуға кім құқық берді екен? Өресінің төмендігі емес пе, саяси сатираны, саяси
сатираны қоя тұрайықшы, салмақты сатираның өзін театрдан ғана іздейді. Әдебиеттің бір саласы болып, ықылым заманннан келе жатқан сатираны әдебиеттен іздемейді. Оның себебі--әдебиеттің иісі
мұрындарына бармайды.
Хош, сонымен саяси сатираға «халықаралық іздеу» жариялауымыз ғана қалды. Мұның тағы бір себебі бар. Шетел оқиғасына құрылған сатираны оқырман қауымның
бәрі дерлік тұшынып, тамсанып оқи бермейді.Ол үшін саяси сатираға ащы бұрышты көбірек салып, күлкі «укробын» көбірек сеуіңкіреп, оқиғаларын өзіміздің менталитетке жақындатыңырап жазсаңыз ғана
оқырман «ойпырмайлап» оқиды. Ал, «Обама сөйтті», «Сирияға Түркия шабуыл жасамақшы», «Америка арам екен», сияқты хабарлама түріндегі саяси сатираны кім оқи қойсын? Саяси сатира демекші, бізде
патриоттық рухта тәрбиелейтін, отан сүйгіштік тақырыбындағы сатира мүлде жоқ десе де болады. Американың кез –келген киноларында ұлттық тулары желбірейді де тұрады. Саяси сатирада да
еліміздің көк байрағы желбіреп тұрғандай әсерде жазылуы тиіс. Өкініштісі сол, саяси сатира саяси анекдоттардың деңгейіне де жете алмай, алқынып тұр. Осындайда заңды сұрақ туады. «Алдымен,
сатираның өзін оңдырып алмаймыз ба?» Рас, ол да керек, алайда, кім қай тақырыпта қалам тербейді, ол өз шаруасы, өз мүмкіндігі. Тағы бір қызық айтайын, күлдірімпаз әртістер демекші, сахнаға
лайықтап интермедия жазбайды екенсіз, сіз сатирик емессіз... Сатираны сахнамен өлшейді. Мұндай топастық сананы дүр сілкіндіру үшін, әлем сатирасынан сусындау қажет. Әрине, сахнада да
сатира, оның ішінде саяси сатира «өрт болып жанып жатса», бөркімізді аспанға лақтырып, сол бөркіміз ұшып бара жатқан ұшақтың қанатына ілініп қалса екен дейміз. Кешіріңіз, сіз менімен келісесіз
ғой деп ойлаймын, «демократия бар...» деп далиғанымызбен, биліктің жасырын «көркем әдебиет кедені» қаламыңызды қазыққа айналдыра салады... Сыртқы әлем мен ішкі әлемнен саяси сатира жаза
алмайтыныңыз сондықтан. Биліктегі белгілі адамдардың «белгісіз істері» жөнінде саяси сатира жазып көріңізші? «Қара жорғаға» билеп, моральдық миллиондарды иіскеу үшін соттың «құрметті
қонағы» болып шығасыз. Бірақ «бүгіннен ертең жақсы» демекші, болашақта саяси сатира оянады. Т-с-с... Қазір ұйықтап жатыр...
О, САТИРА! МЕН САҒАН ҒАШЫҚПЫН!
(«Халық сөзі» газетінде жарияланған сұхбат. 1 сәуір,2011 жыл )
--Алдымызда бұйыртса, Күлкі күні келе жатыр. Күлкістан республикасының азаматы ретінде осы мерекенің тойлануына
қатысты айтар базынаныз бар деп естіп едік... Өз аузыңыздан естісек?
--Елімізде не көп, мереке, сол мерекелерге байланысты демалыс күндері көп. Құдай мерекелерден ажыратпасын,
жылына бір келіп жымитып, көңілді кранмен емес, өздігінен көтеріп кететін Күлкі күні еуропа мемлекеттерінде кәдімгідей аталып өтіледі. Бізде «күлкі күні құтты болсын!» деп ауыз жыбырлатқаннан
басқа ештеңе жоқ! Бақ тек күлкі күні қарсаңында ғана сатириктерді іздей бастайды. «Күлкі-дәрумен, күлкі –құдыретті күш» деп жатқанымызбен, республика көлемінде ұйымдастырылып жатқан
мүшәйралар болсын, жас жазушылар байқаулары болсын, сатираны, сатираны әл қадірінше сүйреп келе жатқан сатириктерді тарс естерінен шығарып алады. Жас сықақшыларды іздемейді, марапаттап,
шығармашылығына жол ашпайды. Сатира әдебиеттің өгей баласы сияқты. Бірақ кез келген алдам өлең жаза алғанымен, кез-келген ақын сатираның бір сөйлемін де жаза алмайды. Күлкі күні қала
орталықтарында аталынып өтпейді, өйткені оған ресми статус берілген жоқ. Дегенмен «дым жоқ, не жын жоқ» деп ауызды қу шөппен сүрте бергенше, мәденеиет басқармалары осы Күлкі күнін керемет
етіп өткізуге болады ғой? Литвада масқарампаздар, күлдірімпаздар көшеге шығып, халықтың көңілін көтереді екен. Болгарияның Бавро қаласында күлкі күні дәстүрлі аталып өтіледі. Бізде
Алдаркөселер, Тазша балалар, Тоғыз тоңқылдақ, бір шіңкілдектер неге алаңға шықпасқы? Әншілер әзіл әндер айтып, балаларды күлдіргі ойындарға қатыстырып, көңілді бір
көтермеске?
--Жарайды, ал еліміздегі күлкі индустриясының күйі қалай? Жалпы, әзіл-сықақ отауларының деңгейі біздегі юмордың халіне анықтауыш бола ала ма?
--Қазақтан өткен қалжыңқой халық жоқ. Солай бола тұрсақ та бізде сатириктер аз, «біреу, екеу,үшеу...» деп саусақ санаймыз. Ары қарай ернімізді жалаймыз. Құдайға
шүкір, компьютерлендірілген әншілер сияқты тұқымымыз тым көбейіп кетпегенімен, қазіргі сатираның деңгейі әжептеуір жақсы. Рихтер шкаласымен салыстырсақ, 2,4 балл... Дүлей күш 7,8 балға жете
алмай жатырмыз... Оған себеп, жоғарыда айтқанымыздай, ауыл-ауылдағы жас сықақшыларды арқасынан қағып, «айнөлайын!» дейтін апамыз да, «бері келші, үммә!» деп бетінен сүйетін көкеміз де жоқ...
Ешкім елемейді...
--Араб сатирасын хижа деп келіп, ағылшын әзілі, американ сатирасы деп жікке бөліп жатамыз. Осыларға қарап, қазақ сатирасы қалыптасты деп атауға бола
ма?
--Құдайым-ау, сіздің сұрағыңыз саусағымды бырт еткізіп сындырып жібергендей болды ғой. Қазақ сатирасы әлдеқашан
қалыптасқан! Абай сатирасын айтпай-ақ қояйын, бертіндегі Осағаң, Оспанхан Әубәкіров, ақсақал сатира сардарлары Ғаббас Қабышев, Үмбетбай Уайдин, олардың ізін «иіскелеп» келе жатқан Ермахан
Шайқыұлы, Алпысбай Боранбаев және басқалар күлкі отауының ішінде күбір-күбір сөйлесіп отырған жоқ, күміс күлкілерін естірте, кеңкілдеп күліп жатыр... Бірақ біздің күлкіміз Қазақстанға ғана
естіледі. Шетелдерге шықпайды, «активіміз таусылып» қалған. «Единица құйып», жарнамалап, аударма жастатып, шетел асыртып жіберетіндер табылмай отыр...
--Болса, оны қандай ұғымға сыйдырамыз?
--Қазіргі қазақ сатирасы тәуелсіздік алған жылдарда жаңа сипат алды. Баспасөз беттерінде «Бүгінгі сатира»
айдарымен айшықты орын берілді. ҚҚС (қазіргі қазақ сатирасы) даму, жаңару үстінде. Алайда, ҚҚС-те жаңа есімдер жоқтың қасы...
--Сіздің нысананызға көбіне қазаққа жақын деген тұрмыстық тақырыптар түседі. Сол тақырыптың шеберісіз. Ал саяси сатира деген жанрға қалам сілтеп көрмедіңіз
бе?
--Егер бақ беттеріндегі менің сатираларымды қадағалап оқып жүрсеңіз, керісінше мен саси тақырыптарға көбірек қалам сілтейтінімді байқайсыз. Саяси тақырып дегенде
жұрт тек баяғы Остап Вишняның «Хош келдіңіз», немесе түрік сатирігі Әзиз Несиннің «дамбалыңа бау алуды ұмытпа» сияқты сатираларын еске түсіреді. Саясаттың өзін ішкі және сыртқы саясат деп
жатамыз. Демек, депутаттар, министрлер, үкімет, тіпті президент тақырыбында қалам тербедім, мұның бәрі саяси сатира. Керісінше отбасы, ошақ қасындағы ұсақ-түйекті сатира ауылына жақындатқым
келмейді... Бірақ там-тұмдап болсын, ол да керек. Мәселен, «Лө-ла-лай», «Президент келе жатыр!» таза саяси сатира. Ал, шетелдік кейіпкерлерім жоқ десе де болады. «Тарт қолыңды Америка!» деп
жаза беруге болады әрине... Жазу да керек. Бұйыртса, Сатира республикасының сыртқы күлкі істері министрлігінде жұмыс істемек ойым бар...
--Осы саяси сатира дегеннің бізге керегі бар ма өзі? Әлде Батыстан қалмайық дегеннің бір тыраш көрінісі ме?
--Жоқ. Әбден керек. Бірақ оған кім көрінген бара бермейді... Тістері батпайды...
Жазғанның өзінде саяси мақалаға ұқсап кетеді. Кеңес дәуірінде саяси сатираны цензура тұншықтыратын. Қазір демократия. Тақырып көп. Тек нені, және қалай жазуды
бағамдай білу керек деп ойлаймын.
--Өзіңіз күлкі әлеміне қалай келіп қалдыңыз?
--Мен жарық дүниеге «ыржиып» келдім деп өтірік айта алмаймын. Барша адамдар сияқты «іңгәлап» келдім. Ауыл
ақсақалдарының құйтырқы қалжыңдарын жақсы көрдім. Сегізінші сыныпта «Әлиманың әлегі» атты алғашқы әзіл әңгімем аудандық газетте жарық көргенде, қуанғанымнан есік алдында жүрген қоразды қуалай
беріппін. «О, сатира! Мен саған ғашықпын!» деп айқайлағым келген... Студенттік жылдарда «Жібек жел» атты ұжымдық жинаққа әзіл әңгімелерім шыққанда, сол баяғы қораз есіме түскен, бірақ ол
әлдеқашан сойылып кетен. «Кейін «Құдағи құшақтай береді», «Кешіріңіз, сіз есек емессіз», «Ымбаппа», «Талтайып тұрғым келеді», «Быт-шытыңды шығарамын!» атты төрт томдық кітаптарым шыққанда да
балалық шағым, алғашқы әзіл әңгімем, ауыл және қораз еске түседі...
--Біреуді оңбай алдаған немесе алданған кезіңіз болды ма?
--Алдандым. Баяғыда , жас кезімде «Оңтүстік Қазақстанда» сатира бөлімін басқарып жүргенімде фельетондарды
бұрқыратқан болатынмын. Партия тұрмысы бөлімінің меңгерушісі Слам Нұрмағанбетов даусын өзгертіп, «Сенің кеше шыққан фельетоныңның кейіпкерімін. Кешке жұмыстан шыққаныңда, мылтықпен қай жеріңнен
атайын?» деп телефон соққан. «Аяғымнан ата салса екен, тимей қалса екен...» деп кешке дейін әбіржіп жүргенім бар... Қорыққанымнан емес, сол күні кешке «бешір» бар еді...
--Орыс ағайында қай нәрсенің төркінін Руське әкеп тірейтін, білімі, зейіні арқылы жастардың отаншылдығына өзіндік үлес қосып жүрген Задорнов бар. Сізге
қазақтың Задорновы болуға не кедергі? Болмаса, басқаларға?
--Шынымды айтайын, орыстың Задорновы болғым келмейді... Оны аса құрметтеймін, шығармаларын сүйсініп оқимын. Бізде жаман әдет бар, дереу өзге жұртты мысалға аламыз.
«Қазақтың Есенині! Маяковскиі дер едім» деп жатады. Мен қазақтың Мұхтар Шерімові болғым келеді... Алайда, әр сатириктің өз соқпағы, өз жолы, өз стилі болады. Отаншылдыққа тікелей үндейтін
сатира жазбаса да, отанына опа бермегендерді әшкерелейтін сатираны төпеп жазатын сатириктер бар. Рас, орыс сатирасы, оның ішіңде Задорновы сатира олимпиядасының алауын жағып тұр. Ресей
сатириктерін хан көтереді, сұмдық насихаттайды. Жағдайларын жасайды. Бізде керісінше... Сатириктердің өздері бірін-бірі насихаттауға келгенде, көздерін жұмып отыра береді... Билік
сатириктерді «сынағыш, мінегіш» деп түсінеді... Теледидарларымыз жекелеген сатириктерді шақыра бермейді. Олар туралы шығармашылық хабар жасағанша, жалаңаш қыздар туралы фильм көрсеткенді артық
көреді...
Өркен КЕНЖЕБЕК
Мұхтар ШЕРIМ: САТИРАНЫҢ «СНАЙПЕРI» БОЛМАСАҢ, ШОЛАҚ МЫЛТЫҒЫ БОЛЫП КЕРЕГI НЕ?!
Көзiқарақты оқырман Мұхтар Шерiмнiң сатирасымен баспасөз арқылы жақсы таныс. Ол – ұшқыр қаламы мен өткiр тiлiнiң арқасында
қоғамдағы кез келген өңездiң бетiн қорықпай ашып жүрген сатириктердiң бiрi. Таяуда Мұхтар Шерiм мырзамен арнайы жолығып, бүгiнгi сатираның деңгейi мен беталысы жайында әңгiмелесудiң сәтi түскен
едi.
ФЕЛЬЕТОН ЖАЗСАҢ, ӨЗIҢ СОТТАЛАСЫҢ
– Сатира – қиын да күрделi жанр. Бұл қиын соқпаққа түсуiңiзге не түрткi болды?
– Кейбiреулер 1-сыныптан бастап өлең жаздым деп жатады ғой. Қазiргi балаларды қайдам, өзiм 8-сыныпқа дейiн ойын баласы едiм. Ол кезде шопыр болам деген үлкен арманым бар едi. Бiрақ 8-сыныпта
"Әлиманың әлегi" деген сатиралық әңгiме жазғам. Сатираға қатты ұқсамаса да, кейбiр элементтерi бар. Осы дүнием аудандық газетке шыққанда қатты қуандым. "Қазақстан пионерiне" жiберiп едiм, "Мына
жерiн жөндеңiз, сосын шығарамыз" деген жауап келдi. Газетке шықпағаны былай тұрсын, жауаптың келгенiнiң өзiне қуандым ғой. Сол хатты бәрiне көрсетiп, мәз болғам. Қазiр осылай кемшiн тұсын жазса,
тулап шыға келедi ғой. Содан не керек, аудандық, республикалық басылымдарды жаулай бастадым. Редакцияның жолдамасымен КазГУ-дiң журфагына түстiм. Студент кезiмде Оспанхан Әубәкiровтiң батасын
алдым. "Қымызхана" театрына сықақтар жазып тұрдым. Қаламақысы да жақсы едi. Алғашқы табысыма мылқау кино түсiретiн құрал сатып алғаным есiмде. Мiне, содан берi "О, сатира, мен саған ғашық едiм!"
деген кредомен өмiр сүрiп келемiн. Неге екенiн бiлмеймiн, сатира жанрын сұмдық жақсы көремiн.
– Сатирик адам өмiрде де әзiлқой, қалжыңбас келетiн сияқты едi. Ал сiз салмақты, салиқалы көрiнесiз...
– Сатира жазу жүрiс-тұрыс, мiнезге байланысты емес. Бiрде "Жас Алаш" газетiнде "Жылағым келедi" деген сатиралық әңгiмем жарық көрдi. Публицист Бауыржан Омаров телефон шалып: "Сен ауызекi
әңгiмелескенде сатирикке ұқсамайсың, ал жазғанда түбiн түсiредi екенсiң..." деп ризашылығын бiлдiрдi. Күлдiм. Жазуға отырғанда шабытым оянып, делебем қозып кетедi. Сырттан қараған бiреу "Жынды
ма?!" деп ойлайтын шығар. Себебi ыржалақтап өз-өзiмнен сөйлеп, күлiп, кейiпкерiме сұрақ қоямын. Iшкi даусым шығып кетедi. Сондай кезде үйдегi жеңешеңнiң "Менi шақырып жатырсың ба?" деп жүгiрiп
келетiнi бар. Кейбiреулер жазу үшiн "тыныштықты қалаймын" деп жатады. Маған бәрiбiр. Қайда болса да, отыра қалам да, жаза берем. Келесi бiр әңгiмемнiң кейiпкерлерiн ұйқыға батар кезде ойда
пiсiрiп, толғанып жатам. Киiм кигiзем де, қайта алып тастаймын. Аузына сөз салам, кейде ұрсам. Таң атқанша сұлбасы дайын тұрады. Жұрттар "Қалай күн көремiн?" деп тұрмыстық жағдайын ойлап жатса,
мен тек сатира туралы бас қатырам. Бұл менiң ауруым сияқты. Аптасына бiр-екi сықақ жазбасам, ауа жетпейтiндей көрiнедi.
Жұрт сатириктiң бәрiн "шустрый" деп ойлайды. Менде "жигули" көлiгi бар-тын. Таңертең көшеде айдап келе жатсам, жұрттың бәрi күледi, шопырлар да таң қалып қарайды. Сөйтсем, көлiгiмнiң төбесiнде үш
леген құрт тұр екен. Анам күннiң көзi тиедi деп, көлiктiң үстiне қойған екен. Байқамай айдап кеткем ғой. Осындай аңқаулығым да басым.
– Көбiнесе сатиралық дүниелерiңiзде министрлер мен әкiмдердi сын тезiне алып жатасыз. Кездесiп қалғанда өкпе-ренiшiн айтатын кездерi бола ма?
– Сатираның өзiн әлеуметтiк, саяси және тұрмыстық деп бөлуге болады. Көбiнесе әлеуметтiк тұрғыда жазғанды жаным қалайды. Әкiм-қаралар, шенеунiктер, саясаткерлердi саяси тұрғыдан жазам. Әрине,
кейбiр әкiмге тиiп кететiн жерiм бар. Бiр кездерi Оңтүстiк Қазақстан облысының әкiмдерi жиi ауысып кеттi ғой. Сонда бiр әкiмнiң орынбасары: "Әкiмдердi жамандай бермесеңiзшi. Олардың да iшiнде
жақсылары бар ғой. Керiсiнше неге жақсыларын насихаттамаймыз?" деген ойын айтты. "Мен ешкiмнiң түсiн түстеп, атын атаған емеспiн. Бұл – фельетон емес, сатиралық әңгiме" десем, "Әкiмдi жамандай
берсеңiз, халық та басқаша пiкiрде болады" деген-дi. Осы әңгiмеден кейiн "Болды, ендi әкiм туралы жазбаймын" деген едiм. Бiрақ "Үйренген ауыз жемесiне қоймайды" демей ме, бәрiбiр әкiм бола ма,
министр бола ма, Президенттiң төңiрегiндегi жағымпаздарды да сатираның кейiпкерi ретiнде түйреп келемiн. Кейiпкердiң бәрiн өмiрден аламын. Көп ортада боламын. Соны жиып-терiп алып жүремiн.
Сатираның “снайперi” болмасаң, шолақ мылтығы болып керегi не?! Ондай болса жазып та керегi жоқ.
– Сонда өзiңiздi қатардағы сатирик ретiнде санамайсыз ба?
– Қатардағы немесе жоғарыдағы болайын деген мақсатым жоқ. Жазасың ба, майын тамызып, қанын ағызып, бұрышын молынан сеуiп, дәмiн келтiрiп жазу керек. Оқырманды аяймын. Қазiр жұрт шұбалаңқы
әңгiменi қарайды да, тастай салады. Оның орнына қысқа-нұсқа сатираңды оқи отыра, рақаттанып күлсе, сол еңбегiңнiң еленгенi.
– Демек кез келген мәселенi тек публицистикалық шығарма арқылы емес, сатирамен де түйреп өтуге болады ғой.
– Жалпы, сатира – жауынгер жанр. Сатира жазу кiм көрiнгеннiң қолынан келмейдi. Әу дегеннiң бәрi ақын ғой қазiр. Бiрақ сатираның жүгiн сүйреу, оны арқалау, деген жерiне жеткiзу қиынның қиыны. Бұл
– талант арқылы келетiн нәрсе. Сатираның мақсаты – қоғамдағы әлеуметтiк мерездердi дер кезiнде көрсету. Алдын-ала сақтандырады. Өкiнiштiсi сол, сатираның фельетон жанры құрып барады. Фельетон
сатираның уытты жанры болғандықтан оған ешкiмнiң жолағысы келмейдi. Көбi жеккөрiнiштi болып, жау арттырып керегi не деп ойлайды. Әйтпесе, фельетон жазудың дәуiрi ендi келдi. Жан-жағыңызға
қарасаңыз, фельетонға жүк боларлық небiр тақырыптарды көзiңiз шалады. Кеңес дәуiрiнде 5 теңгенi жеп қойған дүкеншiнi жазсақ, жұмыстан алып тастайтын. Қазiр керiсiнше бiреудi сынасаң, ол ертесiне
көтерiледi. "Алақаным қыши бередi" деген фельетоным үшiн балабақша меңгерушiсi сотқа берген. "Алақанымның қышығанын қайдан көрдiңiз?" дегенде соны дәлелдей алмай қор болдым. Образды түрде жаздым,
сатиралық тәсiл десем, түсiнбейдi. Бүгiнде "моральдық зиян шектiм" деп қудалайтындардан жасқанып, бұл жанрға ешкiмнiң жолағысы жоқ. Фельетон жазсаң өзiңдi сотқа сүйреп, моральдық шығын өндiрiп
алады. Сол себептен де фельетон жазатындар аз. Неге тас лақтырсаң сатириктiң басына тимейдi? Себебi жүгi ауыр. Алып жүруге қорқады. Ол үшiн ешкiмнен тайсалмайтын, батыр адам болу керек.
САТИРИК ТЕ – ЖАЗУШЫ СИЯҚТЫ ӘДЕБИЕТТIҢ ЖАУЫНГЕРI
– Әзiл-сықақ театрларында қазақы қалжың азайып бара жатқан сияқты. Олардың бiразы тек анайы, талғамсыз дүниелердi сахналауға дағдыланғандай көрiнедi. Бұл "ауырдың
астымен, жеңiлдiң үстiмен" жүру емес пе?
– Театрдағы сатираны өмiршең немесе өлiмшi сатира деп бөлер едiм. Өлiмшi – бiр уақытта рақаттанып күлесiң де, ұмытып қаласың. Ол – әлсiз сатира. Өмiршең сатира – күлесiң әрi талай уақытқа дейiн
айтып жүресiң. Бiздегi әзiл-сықақ театрының көбi анайы дүниемен күлдiредi. Кездескенде: "Мыналарың қалай? Ұят емес пе?!" десең, "Бiз астарлап, жұмбақтап бердiк" деп жатады. Жұмбақпен айтқан түгi
жоқ. Қалай бар, солай жеткiзедi. Бiрде "Тамашаның" режиссерi, марқұм Лұқпан Есенов "Жаңажылдық қойылымға шығуға екi-ақ апта қалды. Үлгере алмайтын түрiмiз бар, бiзге сықақ жазып, қолұшыңды бер.
Сен бiр аптаның iшiнде бiтiруiң керек. Қорықпа, қаламақыңды қомақты етiп беремiз" деп Алматыға шақырды. Жақсы ұсынысқа қуанғаным соншалық, 9 интермедияны үш-ақ күнде жазып берiппiн. Ол марқұм
Уайс Сұлтанғазин орындайтын "Массаж", Құдайберген Сұлтанбаев орындайтын "Қайыршы", т.б. интермедиялар едi. Негiзi кәсiби деңгейде шыңдалуды "Тамашадан" бастадым ғой. Сол кезде марқұм Құдайберген
Сұлтанбаев: "Сатириктiң құдiретiн көрмейсiң бе, "Тамашаның" тарланы менi де қайыршы етiп қойдың ғой" деп қолымды қысып, күлгенi бар.
– Сiздiңше, қазiргi сатиралық театрлардың басты кемшiлiгi қайсы?
– Бәрiне ортақ кемшiлiк – олар көбiнесе анекдоттарды алып, ет, бұрышын қосып, түрлендiрiп, өзi жазғандай етiп авторлық құқық алып сахнаға шығарады. Мұның бәрi уақытша нәрсе ғой. Бұл бiр жағынан
ақша шығындамаудың оңай жолы. Ешкiмге жалынбаймыз дегендi көрсету. Театрлардың көбейiп кеткенi – күнкөрiстiң қамы. Соның арасында көбiне халтуралар кетiп жатады.
– Елiмiзде Ресейдегi Петросяннiң мектебi сынды бiр сатира мектебi болса екен дейсiң. Сатира жазуға икемi бар жастардың басын қосатын мектеп ашуды ойланып көрдiңiздер ме?
– Жалпы, мектеп бола ма, басқа бола ма, жас сатириктердiң басын қосып, бағыт-бағдар берiп, тырнақалды шығармаларын басылымдарға шығарсам деген ойым бар. Әзiрге жүзеге асырғам жоқ. Екiншiден, мұны
қалай ұйымдастырудың жолын қарастырып жүрмiн. Ауылдық жерлерде жас сатириктер көп. Тiлдерi орақ, ойы ұшқыр жастар бар. Олар шыға алмай жүр. Ал әу баста көрiнiп, жақсы жерге орналасып алған
жазғыштар бар. Сатирасы – әңгiме емес, әңгiмесi – сатира емес, бiрдеңе. Оларға қарағанда ауылдағы он орап алатын сатириктер әлдеқайда мықты. Тек көзiн ашу керек. Бiзде керiсiнше сондай талантты
сатириктердi көтермейдi. Ал Ресейде Задорновтарды хан етiп көтередi.
– Не iстеу керек? Таланттың көзiн қалай ашпақ керек? Байқасақ, сатириктерге арналған байқаулар да жоқтың қасы екен...
– Былтыр Шымкентте жас ақындардың республикалық мүшәйрасы болды. Онда проза, поэзия жанры бар, бiрақ сатира жоқ. Түсiнiксiз. Сатира өгей бала ма? Ол да әдебиеттiң жанры емес пе?!
Егер сатираны қосса, жазып жүрген жастар да келер едi ғой. Олардың да мәртебесi көтерiлiп қалар едi. Кешiрiңiз, сатирик те ақын, жазушы сияқты әдебиеттiң бiр солдаты. Бәрiнiң де мақсат-мүддесi
ортақ.
– "Жұмыла көтерген жүк жеңiл" демекшi, осы мәселенi бiрiгiп көтермейсiздер ме?
– Рас, жақсы ой салып отырсың. Жазу керек. Мәселе етiп көтеру қажет. Ешкiмнiң көңiлiне қараудың керегi жоқ. Ақындар мүшәйрасына неге сатирик-ақындарды қатыстырмайды? Айтыңызшы, егер сықақшы мен
сатириктердi шақырса, кештiң әрiн де келтiрмей ме?!
“САТИРАҒА САТҚЫНДЫҚ ЖАСАҒАН ЕМЕСПIН”
– "Ара" журналының iнiсi iспеттес "Жұдырық" сатиралық газетiн шығардыңыз. Ғұмыры неге қысқа болды?
– Иә, республикада тұңғыш "Жұдырық" деген сатиралық газет аштым. 1991 жылы жарық көре бастаған кезде нарық қылқындырып тастады. Қыспаққа шыдай алмағандығымыз соншалық, қағазға да ақша таппай
қалдық. Одан соң "Барыс" деген газет шығардық, ал қазiр қыз-келiншектерге арналған "Қаракөз" деген газеттi айналдырып жатқан жайым бар.
– Көпен Әмiрбек, Толымбек Әлiмбекұлы сияқты сатириктер көбiнесе өз туындысын өздерi сахнаға шығарып жатады. Сiздi неге солардың қатарынан көрмеймiз?
– Шынымды айтсам, сатираны орындайтын қабiлетiм жоқ. Ойымдағыдай шығара алмайтын сияқтымын. Қазiр "Шаншарға" жазып тұрам. "Iбән", "Жер сату" туралы интермедияның авторымын. Бiрақ оған ақша алған
емеспiн. Онсыз да өз қаржысымен өмiр сүрiп жатқан театр ғой. Достық рәуiште көмек бергiм келедi. Ал үлкен сахнаның төрiнде жүрген Көпен, Толымбек секiлдi сатириктер нағыз мәдени, рухани ортада
өмiр сүруде. Олардың киелi сахнаны бағындыруға мүмкiндiгi мол. Бiз болсақ облыста, аймақта көзге көрiне, елене бермеймiз.
– Жалпы, бұқараның сатираға көзқарасы қандай?
– Қазақ баспасөзiнiң басында отырған басшылар да сатираның не екенiн түсiнедi. Оны ыржақай күлкi ретiнде емес, әлеуметтiк өнер ретiнде түсiнедi. Әсiресе, "Түркiстан", "Жас алаш", "Айқын", "Егемен
Қазақстан" газеттерi жүйелi ретiнде берiп тұрады. Бәлкiм, бұл газеттiң тиражын көтеретiн шығар. Жасыратыны жоқ, тек қана сатираны оқитын оқырмандар бар. Бұл жерде сатира жарияламайтын газеттер
газет емес дегендi айтып тұрғам жоқ. Мұндағы ойым, газеттен сатиралық бет ашылып, жер-жердегi жас сатириктердiң көрiнуiне үн қосу. Мысалы Оспанхан Әубәкiров ағамыз "Сүзеген сөз" деп әдемi ат
қойып, негiзiн қалап кеттi. Бұдан "Жас алаш" ұтпаса, ұтылып жатқан жоқ. Ал облыстық газеттер үшiн облыс әкiмiнiң ыңғайында жүрудiң өзi – сатира.
– Соңғы кезде ғаламтор сайттарында сатиралық дүниеңiз жиi жарық көре бастады. "Мұхтар Шерiмнiң "Сатирадан сарқыт" атты блогыңыз да бар. Өзiңiз интернеттi бес саусақтай меңгерiп алғансыз ғой
деймiн...
– Иә (күледi). Заман талабына сай, компьютердi де бiлмесең қиын екен. Интернет те қазiр сатираға көңiл бөлiп келедi. Мысалы "Аbai.кz" порталы сатираға деген оң көзқарас танытып жүр. Үнемi өздерi
ұсыныс жасап, сайтқа салып қояды. Сатираны өгейсiтiп, өзекке теппейтiн осындай қазақтiлдi сайттар көбейсе екен. Сатира интернеттi де гүлдендiредi, оқырманның санын да арттырады. Қазiр кiтапқа
деген көзқарас нашарлап кеттi. Осыдан кейiн әдеби, сатиралық шығармаларды интернет сайттарына салып отырған да дұрыс сияқты. Интернеттегi ағайындар үшiн арнайы блог ашып, сатиралық әңгiмелерiмдi
топтап салып жүрмiн. Оның да тiлiн бiрте-бiрте меңгерiп жатырмын әйтеуiр.
– Қазiр сатиралық кинолар да пайда болды. Олардың беталысы жайында не айтасыз?
– Қазақ "Көтере алмас шоқпарды белiңе байлама" деп бекер айтпаған. Сатиралық кино деп айдар таққаны сатираның маңына да жуымайды. Бiр-екi қыстырма сөздi қосса, соны сатира деп түсiнедi.
Француздың Пьер Ришар ойнаған кез келген киносын көрсең, қандай ғажап! Тiптi Чаплиннiң заманындағы түсiрiлген мылқау фильмнiң көтерiп отырған мәселесi қандай! Солармен салыстырғанда бiздiң
актерлер шынайы ойнамайды. Жаттанды. Сахнадағы спектакль сияқты ойнайды. Табиғилық жоқ. Соның салдарынан жадағай, қасаң дүние шығып жатыр.
– Сатириктiң достары кiмдер?
– Сатириктiң досы соншалықты көп емес. Ол – оқырмандар, журналистер, жазушылар. Ал шенеунiктер жақтыра қоймайды, сенi алқалы жиындарға шақыра да, сыйлықтармен марапаттай да қоймайды. Сатирик
байғұстарды көп шараға қоспайды да. Оларға құдды өгей бала сияқты қарайды. Шiркiн, Оспанхан Әубәкiров ағалар қандай едi?! Аты өшiп бара жатқандығына iшiм удай ашиды. Сатираны жап-жақсы бастап,
тастап кеткендер бар. Жарылқасын Дәулетов жақсы сатирик едi, тастап кеттi, ән жазуды бастап кеттi. Әкiм Ысқақ та сатира жазды. Бiр ғана "Бiр физиктiң махаббаты" деген шығармамен тоқтап қалды. Ал
өзiм сатираға сатқындық жасаған емеспiн. Басты қасиетiм – адамдардың бәрiмен дос болу. Қызметке қызықпаймын. Ешкiмге бағынбаймын. Өзiмдi Нобель сыйлығының, ҚР Мемлекеттiк сыйлығының, Алаш
сыйлығының лауреаты деп айта алмаймын. Атақтың үлкенi – халықтың танып, бiлiп жатқандығы. 2007 жылы төрт томдық сатиралық шығармалар жинағым жарық көрдi. Тағы да екi томдығым дайын.
– Ал өзiңiз кiмдi пiр тұтасыз?
– Күлкi – витамин. Күлкi – адамның өмiрiн ұзартады. Сатираның құдiретi де осында. Әр сатириктiң өз стилi бар, өзiне лайықты оқырманы бар. Өзiм түрiктiң әйгiлi сықақшысы Әзиз Несиннiң шығармасымен
сусындадым. Оның кез келген дүниесi жылап отырып, күлдiртедi.
Әңгімелескен Динара Мыңжасарқызы
“ШАҚ-ШҰҚ” НЕМЕСЕ Мұхтар ШЕРIМ ҚАЛАЙ ҚЫЗМЕТКЕ АЛЫНДЫ?
Мұхтар Шерiм Бәйдiбек ауданында туып -өскенiмен, шәкiрттiк шағы Түлкiбас жағында өттi-ау деймiн. Мектепте оқып жүрiп, аудандық “Шамшырақ”
газетiнiң редакциясына өлеңiн әкелгенi есiмде. “Өлең-сөлең” жазатындар, шимай-шатпақтарын шығармасаң, бiтiспес жау тұтатындар көбейген кезең едi. Сондайлардың бiреуiнен әзер құтылып,ашуланып,
аударма-мен бас қатырып отырғанымда, Мұхтар бала да “лирикалық” бiрер шумағын газетке әкеле қалыпты. Оқыдым-дағы, жыртып-жыртып, қоқыс қорабына тастай салдым.”Мынауың өлең емес, бүйтiп жазғанша
тып-тыныш сабақтарыңды оқысаңдаршы…”дегендей бiрдеңенi айтып, бұрқ еттiм.
Жанары отты бала екен, көздерi одан сайын ұшқын атып, маған “бiртүрлi” қарады. Шамасы, жақтырмаай қалды-ау деймiн. Ендi, менiкi де дұрыс емес,
тура ашу үстiнде келе қалғаны, жыртқаным өз алдына, қоқыс қорабына тастай салғаныма өкiнiп те қалдым. “Баланың талабын қайтардым-ау!”-деген ой санамды сызғылады… Өлеңiнiң тақырыбы да мәз емес, “8
март халықаралық әйелдер күнiмен құттықтаймын, ана!”-деп атапты. Сонда бар ғой, егер қолында садағы болса, менiң желкемнен жебесiмен тесiп жiберердей жағдайға түскенiн жон арқаммен
сезiнгем.
Сол бала күндердiң күнiнде сатираның садағын асынып, жебесiн кезенiп шыға келдi. Ә дегеннен-ақ, нысаналарды дәл көздейтiндiгiмен дараланды. Талантын танытты.
Бүгiнде Мұхтар Шерiмдi күлкi мәнiсiн түсiнетiн талғампаз оқырманыңыз да, көрерменiңiз де, тыңдарманыңыз да жап-жақсы, жан-жақты бiледi.
Қазiр Мұхтар iнiме әзiл-шыны араластырып айтып қоям: ”баяғыда әлгi “жырыңды” жыртып тастағаным жаман болмады. Әйтпесе, әйдiк әзiлқой, сұмдық сатирик емес, жәй
өлеңдегi жайбасар, ортақол ма, одан да төмен бе, көптiң бiрiне айналып кетер ме ең?”-деп.
“Мүмкiн, Мәке, мүмкiн…”деп өзi де мойындайды. Кей-кейде мойындағысы келмей, мұрнын шүйiрер. Онысы һәм жарасады өзiне. Өлеңiн жыртқаннан кейiнгi арада,
талай-талай заман өттi. Онда “Оңтүстiк Қазақстан” газетiндемiн. Мәдениет, әдебиет және өнер бөлiмiнiң аса беделдi, мықты кезi. Сол бiлдей бөлiмдi басқарамын. Бәрiбiр бұрынғыдай
тәржiман тiрлiк, мыңдаған хат-хабар, “өлең-сөлең”,“романдар”… Бiр минөт бас бұрмаққа шамаң жоқ. Мұхтардың бiрен-саран дүниелерiн “Қақпан” сын-сықақ мүйiсiне берiп тұратынбыз. Өзi әжептеуiр-ақ
танылып үлгерген. Республикалық басылымдарға жиi жарияланып тұрған кезi.
Күндердiң күнiнде жұмыс таба алмай, әбден қиналғанын айтып, шаршап-шалдығып, қиылып кеп тұрыпты. Жауапты хатшымыз Байдулла Қонысбек мырзаға кiрiп:”
Байеке,”Қақпан” сын-сықақ мүйiсiне таптырмайтын сықақшы ғой, жұмысқа алынуына жәрдемдесiңiзшi,”-дедiм. “Жаухатшы” желкесiн қасыды. Маңдайын ысқылады. Сол қолының шодырайған шынтағын үстелге соғып
алып, қабағын шытты:”Дәл қазiр бос орын жоқтығын бiлiп тұрып, буынсыз жерге пышақ ұрасыңдар”,-дедi. “Буыныңыз осал емес қой, бiр орын босап қалатын түрi бар ғой, соны бiздiң бөлiмге…”-дедiк.
Аққөңiл ағамыз:” Әбекеңе айтай-ыншы”,—деп бас редакторға кiрдi. Түсi суыңқырап шықты. “Асықпай қоя тұрайық, обкоммен келiсу керек,”-дептi бастық.
Мұхтарға:” Әзiрше орын жоқ екен, хабарласып тұр”,-дедiм. Шынымен-ақ, көзiне жас кептелiп, сүйретiлiп сыртқа беттедi де, қайта бұрылып:”Мына бiр сықағымды “Қақпанға” бересiз
бе?”-дедi.
Әлгi дүниесi “Шақ-шұқ” деп аталады екен. Бiраз уақыттан соң бас алмай оқыдым. Iшегiм түйiлгенше күлiп, рахаттанып қалдым. Ұмытпасам, таксиге бiр қария отырады. Такси жүргiзушi ауылдан
келген аңқау шалды алдамақ болып:”Ақша есептегiшiм бұзылып қалып едi, соның орнына “шақ-шұқ” деп айтып отырамын, әр шақ-бес тиын, щұқ-он тиын…”- дейдi. Солай дейдi де. Бiрақ, көбiрек ақша алмақ
оймен “шақ-шұқты” аузы-аузына жұқпай айтамын деп, шашалып та қалады…
Сатирасының сонылығы, өзгешелiгi, қалыбы (формасы) ұнап-ақ қалды. Жүгiрiп, “жаухатшыға” бардым. “Бала жыламсырап қайтып кетiп едi, мына сықағын оқыңызшы,”—дедiм. Байекең де
оқып, көзiнен жас аққанша күлiп, бас редакторға алып кеттi. Ал, содан кейiн бала Мұхтарды iздейiк. Бас редактор Байекеңе: “Болайын деп тұрған бала екен, қалайда тауып кел”-дейдi. Байдiлдә менi
қысады. Мен пақырың Мұхтардың қайда жүргенiнен хабарсызбын. Арада ай өттi ғой деймiн, орталық саябақ маңындағы “Шолпан” асханасында Байекең екеумiз түстiк тамағымызды iшiп, асқазанымыздың
“айқай-шуын” басып отырғанбыз. Мұхтардың әкесi екеуi отырғанын көрiп, әкем тiрiлiп келгендей қуанбасым бар ма? Сөйтсек, Шымкенттен жұмыс табылмаған соң, Алматыға асығыс аттанып, ағасындай болып
кеткен Дулат Исабеков арқылы қуыршақ театрына жұмысқа алынып, әдебиет бөлiмiнде “шауып” жүрген жайы бар екен. Байдiлдә “жоғалғанын” жетектеп, бас редактордың алдынан бiрақ шығарды…
Көп ұзамай, Мұхтар Шерiм облыстық газеттiң мәдениет, әдебиет және өнер бөлiмiне қабылданып, “Қақпанды” жүргiзе бастады.
Қызметке бiз арқылы емес, “Шақ-шұқ” деген шап-шағын, шып-шымыр сықақ әңгiмесiнiң арқасында қабылданған.
Мархабат БАЙҒҰТ, жазушы,
халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты.
МұхШЕР КҮЛКІСІ
Источник Абай.Кз.
09.09.11.
Тупой казахский юмор.
То:х. Что ты понимаешь в Великой казахской мысле? Мухтар Шерим, это певец казахского языка и казахской мысли. Он профессиональный писатель сатирик, ему нет равных в Казахстане. Его тонкий юмор сродни английскому, и людям воспитанных на традициях колониального, русского солдафонского юмора этого не понять. Мухтар Шарим главный Редактор сатирического журнала ЖУДУРУК, журнала имеющего бешеные тиражи и бешеную популярность во всем мире. Тебе до его юмора, да и вообще казахского юмора как до АкОрды….
Согласен с батыром. Таким как х, только петросяны, и тупые американцы кажутся верхом остроумия. А самое смешная шутка, для них это пердеж, демонстрация генеталий, и слово «ж.па».
копайте глубже. это отражение сущности наших баев, готовых ради копейки удавится, но при этом знающих что им в принципе ничего не надо уже от жизни. Ненасытнось, тщеславие, желание отобрать последнее, именно эти качества описаны тут. когда у человека есть все( в материальном плане) ему становится скучно, хочется развлечений. Лучшее развлечение -играть судьбами людей, управлять ими. Т.е власть. Но и власти становится мало, хочется больше, хочется стать богом. и плевать им на беды людей. Что для них язык? Что для них чья-то жизнь,и последняя воля? Они закрыты от нас.
Здесь описана наша власть. ЕЕ двуличие, не умение сдерживать обещание. Но все подано в завуалированой форме.
Тупой манкурт! Как раз о нашем обществе. Острый юмор!